رقص يكي از شاخه هاي جدايي ناپذير هنرهاي زيباي ملت هاي جهان است . رقص‌هاي آذربايجاني از سري رقص‌هاي فولكلوريك است كه از نسلي به نسل بعدي منتقل و در اين پروسه توسعه و شكل گرفته‌است. بعضي از اين رقص‌ها در اصل جزء مراسم ديني و يا جزء از آمادگي‌هاي جنگي و دفاعي بوده‌است در هر صورت در حال حاضر از اين رقص‌ها در مجالس عروسي در ايران و جمهوري آذربايجان و در برگزاري برنامه‌هاي ورزشي و گردهمايي‌هاي فرهنگي در جمهوري آذربايجان استفاده مي‌شود.
تاريخ از دو تا سه هزار سال قبل از ميلاد، شاهد حضور رقص در سرزمين آذربايجان بوده است. رقص ابتدائي، با ايماء و اشاره (پانتوميمي) كه در ارتباط متقابل با محيط كار، جان گرفت و هموار تحت سلطه شرايط معيشتي قرار داشت قومي كه با شكار حيوانات گذران زندگي مي كردند، رقصي از خود به نمايش مي نهادند كه حركات نرم و جذاب به كار رفته در آن رنگي از سحر و جادو داشت
حركات آروزمندانه كشاورزان براي وفور محصول، كه همواره با نواي ساز همراه بوده، حالاتي مشابه برداشت گندم يا چيدن انگور را به نمايش مي گذاشت و اين دليلي است روشن براي استمرار چند هزار ساله رقص در آذربايجان. رقصي كه پيوندي عميق با دگرگوني هاي مادي و معنوي مردم دارد و بازتاب قاطع خصوصيات ملي اوست
زندگي مردم آذربايجان از ديرباز با رقص عجين بوده است. تاريخ انواع حركات موزون در آذربايجان از نظر فرم و نحوه اجرا،‌ به صورت انفرادي يا دسته جمعي ، اعم از مردانه يا زنانه و تعداد ايفاكنندگان به قدري متنوع و مبسوط است كه در فرهنگهاي تركي، كردي، ارمني، گرجي و … با نامهاي گوناگون تبلور يافته و در بسياري از موارد حركات موزون فرهنگهاي مختلف در پايه مشترك و در جزئيات باهم تفاوت دارند. با اين حال مي توان صدها نوع از حركات موزون را بنا به نام محل يا فرد شهير، مفهوم زباني، نحوه اجرا به صورت حركات موزون غنايي و ليريك پهلواني و حماسي و … تقسيم بندي كرد اعم از
رقص ليريك: ياللي، شالاخو، اوزون دره، تره كمه، واغزالي، سينديرما، توراجي، گولوم آي،قيتقيلدا، آلما، لاله، دستمالي، يئري- يئري
رقص پهلواني و جنگي: قزاقي، قفقازي، لزگي، قايتاغي، كوراوغلونون قايتارماسي، كوراوغلونون باغيرتيسي، ميصري، زوتي- زوتي، زنجير توتماق، تار آباسي
رقص مراسمي: كوسا- كوسا، آذربايجان، ميرزهيي، آسماكسمه، آغيرقاراداغي و
اشاره اي هر چند اندك در مورد هر كدام
ياللي: از رقص ريشه دار و باستاني است كه در فرهنگهاي آذربايجاني، كردي، ارمني گرجي، و برخي ديگر از فرهنگهاي آسياي مركزي بطور گستردهاي رواج دارد . اشعار حكيم نظامي گنجوي در منظومه خسرو و شيرين، در توصيف حركتهاي پاي ايفاگر- به مانند گردش زخمه بر چنگ – به ياللي مي باشد
ياللي با مشايعت نوازندگان سورنا و دهل در صفي طولاني، دست در دست، با دستمال يا چوبي در دست رهبر صف، بصورت جمعي اجرا ميشده است
ياللي در دو نوع بصورت رقص مستقل و حركات موضوعي بصورت تاترونمايش – هك در حين رقص موتيفهاي قهرماني و روحيات ايلي، جواني و چابكي خود را مييابد- اجرا مي شود
از ياللي در قسمتي از اپراي كوراوغلو ساخته ئوزير حاجي بيگوف در قسمتي از اپراي نرگس ساخته مسلم ماقامايف در قسمتي از باله گلشن ساخته سلطان حاجي بيگوف در اثري به نام ياللي ساخته جهانگير جهانگيروف، در قسمتي از باله قوبوستان كولگهلري ساخته قاراقارايف و آهنگسازان روسي و بعضاً اروپايي استفاده شده است
لزگي: رقصهاي قفقاز و ماورا آن به شمار مي رود كه به شكل گسترده اي در آذربايجان متداول است. لزگي، حماسي، باوقار، پرتحرك و ريتميك است كه توسط مردان بصورت جمعي و با هنرنمايي تك تك ايفاگران با حركات پا، پنجه پا، بصورت سريع با تمثيلي از حالت تاخت و سوار بر اسب و غالباً با خنجري در دست يا دستهاي مشت كرده، با حركاتي بديع و گاه اكروباتيك، چرخش روي زانوها، پرشها اجرا مي شود
قايتاغي: نوع ديگري از رقص است كه در آذربايجان با عناوين اوج دوست، يئددي قارداش ، اوغلانلار رقصي اجرا مي گردد
كور اوغلو: از رقصهاي قديمي است كه توسط سورنا و دهل اجرا مي شود. كوراوغلو، پرصلابت،‌حماسي، رزمي و پهلواني است كه در ابتدا با سرعتي آرام شروع شده و تدريجاً تند ميشود كه به يادبود قهرمان افسانهاي دوران فئودالي يعني كوراوغلو ناميده مي شود
ميصري: (شمشير عربي منسوب به كوراوغلو) غالباً توسط عاشيقها، با ريتمي شبيه به مارش و با انجام حركات مشكل و سنگين و غالباً با شمشير توسط ايفاگران اجرا مي شود
ديدگاه هلن اريكسن درباره رقص بانوان آذربايجان :
رقص بانوان در آذربايجان به لحاظ حركات دلپذير دست، حركات بيانگر بازو و قدمهاي ظريف از ديگر رقص ها تميز داده ميشود. قدمهاي ظريف ايفاگر رقص توسط دامن هاي بلند پوشيده شده و چنين مي نمايد كه ايفاگر رقص به حالت شناور بر روي زمين جاري است. رقص ها گاهي غمگين، گاهي آتشين و بيشتر تغزلي است و بيانگر سرشت فاخر بانوان آذري است. رقصهاي سولو و گروهي درعروسي و ساير مناسبتها اساسا ساده است. اين رقصها در شوروي سابق بصورت رقصهاي هنري صحنه اي، ارتقا يافته است.