شخص
دده‌قورقود شخصيت دده‌قورقود كه كتاب به نام او ناميده شده را يك پير
فرزانه، غيبگو، طالع‌شناس، و اوزان (قابل مقايسه با عاشيق‌هاي امروزين) و
روحاني غز دانسته‌اند. واژه دده به معني «بابابزرگ» است. اينكه آيا دده
قورقود شخصيتي راستين بوده يا داستاني، قابل اثبات يا رد نيست. گوري وجود
دارد كه به باور مردم، محل خاكسپاري دده‌قورقود افسانه‌اي است. در باور
ايشان دده‌قورقود در سن ۳۰۰ سالگي درگذشت. اين گور در نزديكي شهري كه به
نام او قورقود ناميده شده قرار دارد. اين شهر در مسير راه آهن كازالينسك به
قيزيل‌اوردا در قزاقستان و در ۱۵۰ مايلي خاور درياچه آرال قرار دارد.
ترجمه هاكتاب دده قورقود به زبانها مختلف ترجمه شده‌است. اولين ترجمه
دده‌قورقود به زبان آلماني در سال ۱۸۱۵ از روي نسخه كتابخانه درسدن در
آلمان بود. دست‌نويس ديگر اين كتاب در واتيكان است.
غير از ترجمه‌هاي
آلماني.روسي.ايتاليايي چندين ترجمه ديگر نيز به ساير زبانهاي اروپايي
واسيايي صورت گرفته از جمله انها دو ترجمه به زبان انگليسي را مي‌توان نام
برد كه اولي د ر انگلستان و و دومي در امريكا انجام يافته‌است. از ترجمه
كنندگان مي‌توان به ترجمه ديگر از يواخيم هاين به زبان الماني كه درسال
۱۹۵۸ درشهرزوريخ و چاپ به زبان روسي در سال۱۹۶۲به وسيله بارتولد وانتشار
توسط ويكتورژيرمونسكي در مسكو اشاره كرد. متن كامل كتاب هم كه با ارسم خط
اصلي ان بر اساس نسخه كتابخانه برلين در سال۱۹۱۶ از سوي كيليسلس رفعت محقق
كشور تركيه كه تلاش پيگيري در نشر متون زبان تركي داشته در شهر استامبول به
چاپ رسيد. او واژه هاو عباراتي كه نامفهوم ومغلوب بوده تصحيح كرده‌است با
اين وجود برخي واژها و مفاهيم نامشكوف مانده كه در برابر انها عبارت مفهوم
نشد درج گرديده‌است.
جشن يونسكو هرچند در سال ۱۹۹۸ كتاب دده قورقود از
طرف جمهوري آذربايجان و سازمان يونسكو نامزد و در سال ۲۰۰۰ «هزارو سيصدومين
سالگرد نوشته شدن حماسه آذربايجاني دده قورقود» جشن گرفته شد.
از سال ۱۹۵۶ يونسكو براي بزرگداشت و شناساندن وقايع تاريخي و شخصيت‌هاي برجسته كشورهاي عضو براي جهانيان جشن‌هايي را ترتيب ميدهد.
در سال ۱۹۹۹ نيز بانك ملي آذربايجان سكه‌هاي يادبود طلا و نقره به مناسبت سال دده قورقود ضرب كرد.
كتاب دده قورقود:
كتاب دده قورقود كه از شاهكارهاي ادبي-فولكوريك جهاني است، از يك مقدمه و
12 داستان تشكيل شده است. داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال
آنها انواع مختلف آثار ادبي شفاهي مانند باياتي، نغمه، ضرب المثل و حتي مرثيه
ديده ميشود.اثري حماسي است و هر كدام از داستانها درباره دلاوريها و
ماجراهاي دل انگيز يكي از قهرمانها ساخته شده است. معهذا هر 12 داستان با
يكديگر نيز ارتباط دارند. در اين داستانها
جسارت و مردانگي و قهرمانيها و عادات و معيشت و عقايد تركان اغوز شرح داده
شده و وطن خواهي و مهمان دوستي و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهاي
انساني ستوده شده است. داستانها از قسمتهاي منثور و منظوم تشكيل شده و نثر
داستانها ساده و به زبان مردم است. اشعار داستانها در حدود دو هزار بيت است و
سي در صد كتاب را تشكيل ميدهد. اين اشعار را اوزانها (شعراي خلق كه امروز
به آنها عاشيق ميگويند)سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگهاي
آذربايجاني خوانده ميشود. دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال يكديگر
ميايند.اين داستانها مانند آئينه اي تمام نما فرهنگ عاميانه يا فولكلور اين
اقوام را در طول تاريخ نشان ميدهد.
مقدمه كتاب بعدا و به قلم
گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است. نويسنده
كتاب و تاريخ آن معلوم نيست.ظاهرا كتاب در نيمه دوم قرن 15 تدوين شده
است، ولي تاريخ و وقايع داستانها قديم تر است.خود اينجناب با در نظر گرفتن
تحقيقات دانشمندان به اين نتيجه رسيده ام كه اين داستانها در آذربايجان و
شرق آناطولي و با الهام از وقايع تاريخي ساخته شده است. منتها ريشه آنها تا
آسياي ميانه ميرسد.از نظر خصوصيات زباني مربوط به زماني است كه هنوز تركي
آذربايجاني از تركي آناطولي جدا نشده بود. يعني، همانطور كه در مقدمه كتاب
ذكر شده به لهجه اغوز نوشته شده است(كتاب دده قورقود علي السان طايفۀ
اغوزان)معهذا بيشتر ويژگيهاي تركي آذري در مرحله تشكيل را در خود حفظ كرده
است.اسامي جاهائيكه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده
(گنجه،بزدعه،قلعه الينجه،گويجه گولي يا درياچه گويجه،درشام و دربند) مربوط
به آذربايجان است ولي از شهرهاي شرقي آناطولي (طرابزون،بايبورد و ماردين)
هم بنام شهرهاي همسايه كافر ياد شده كه ميتواند درباره تاريخ وقوع حوادث
نيز اطلاعات تقريبي به ما بدهد.با اين ترتيب اين وقايع مربوط به زماني است كه
هنوز اين شهرها از طرف تركان سلجوقي (اغوزها) فتح نشده و سكنه شان بدين
اسلام درنيامده بودند،يعني قرن 12 ميلادي و ياقبل از آن. به نظر پروفسور
و.و.بارتولد مستشرق معروف روسي كه عمري را در تحقيق دده قورقود گذرانيده و
همچنين پروفسور م.ارگين استاد ادبيات تركي دانشگاه استانبول ،حوادث اصلي
داستانها در آذربايجان رخ داده است.
از اين اثر دو نسخه خطي يكي
در كتابخانه درسدن آلمان و ديگري در كتابخانه واتيكان موجود است.نسخه
واتيكان بعدا پيداشده و ناقص است.هر دونسخه به حروف عربي نوشته شده
است.كتاب دده قورقود به زبانهاي مختلف ترجمه و چاپ شده است.در تركيه و
جمهوري آذربايجان هم عين كتاب و هم به حروف لاتين و سيريليك به دفعات چاپ
شده و مورد بررسي علمي دانشمندان اروپايي (ديتس و فيشر) و روسي (بارتولد) و
تركيه(اورخان شائق،محرم ارگين) و آذربايجان (حميد اراسلي،دميرچي
زاده،جمشيدوف)قرار گرفته است.
در ايران سهند(ب.قراچورلو)شاعر فقيد
آذربايجان داستانها را به شعر سروده و قسمت اول آن را علي رغم ممنوعيت رژيم
پهلوي در دوجلد بنام سازيمين سوزو (سخن ساز من)چاپ كرده است.بعد از انقلاب
كتاب دده قورقود با املاء امروزي از طرف دكتر م.ع.فرزانه چاپ شده و در مجله
وارليق نيز اينجناب دو مقاله درباره دده قورقود نوشته ام.(دكتر جواد هيئت،
ادبيات شفاهي خلق آذربايجان،وارليق،تابستان 1360)
ترجمه فارسي دده
قورقود نيز از ترجمه هاي انگليسي و امريكايي به نامهاي بابا قورقود و
حماسه دده قورقود چاپ شده است(بابا قورقود ،جفريل ويس،ترجمه فريبا عزب
دفتري و محمد حريري اكبري،نشر ابن سينا،تبريز 1355) و (انار،حماسه
دده قورقود ، ترجمه ابراهيم دارابي ،نشر نوپا،تهران،1355)
دده
قورقود كه اين كتاب به نام اوست و در همه داستانها حاضر بوده و در اخر هر
داستان وارد صحنه ميشود و داستان را با سخنان نغز و پند آميز خود به پايان
ميرساند يكي از اوزان ها و در عين حال ريش سفيد و دانا و مصلحت انديش
قبيله اغوز است.
ديتس ، دانشمند آلماني ، ترجمه داستان تپه گوز
(هيولاي يك چشم)را به آلماني منتشر ساخته و آن را با اوديسه هومر مقايسه
كرده و نظر داده است كه هومر در سرودن اوديسه از اين داستان كهن كه بعدها
در بخشي از كتاب دده قورقود جاي گرفته بهره جسته يا دست كم از مضمون آن
باخبر بوده است.در داستانهاي دده قورقود زنان منزلتي بالا و همطراز با
مردان دارند.در اين داستانها خانواده تك زوجي(مونوگام) است و يكي از راه و
رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواري و تير اندازي و و
شمشير زني و كشتي و جنگاوري است.
از نظر دستوري دده قورقود در
حدود 90 درصد با زبان معاصر آذري مطابقت مينمايد.در ضماير و قيود و حروف
ربط در طول هشتصد سال سير تكاملي ،بعضي تغييرات پديد آمده است،بعضيها متروك
و بعضيها هم هنوز عينا بكار ميرود.مثلا "بن" به "من" ،"قانقو" به "هانگي"،
قاچان به "هاچان"،"اول" و "شول" به "او"(اغلب اين واژه ها تا اواخر قرن 18
نيز در آثار شعرا بكار ميرفت.) "بيرله" به "ايله"، "كيبي" به "كيمي" و
"آوه ت"تبديل به بلي (عربي) شده است.
از نظر لغوي نيز كما وبيش
تفاوت هايي با زبان معاصر در آن ديده ميشود.لغات خارجي هم بسيار كم دارد
مثلا در تمام كتاب 350 كلمه عربي و 136 كلمه فارسي هست كه اغلب اصطلاحهاي
مذهبي و جنگي است.كلمات تركي يا عينا در زبان امروزي بكار ميرود ،يا
تغييراتي در آنها رخ داده، و يا اينكه بكلي متروك شده اند.
در دده قورقود كلمات مترادف زياد، و اغلب با هم بكار رفته است.در بعضي جاها
كلمات مترادف هر دو تركي ولي مربوط به لهجه هاي مختلف
است.مانند"ائت،قيل=بكن"و"دئه،سؤيله،آييت،دگيل=بگو""اسن،ساغ=سالم"،"قيزيل،آلتون=طلا"و"گئتمك،وارماق=رفتن"و"ييگيت،آلپ،جلاسون،آره ن،اؤوره ن=قهرمان"،"ياقشي،ياخشي،ائيو،ييك=خوب"و"توي،دوگون=عروسي"
و نظاير اينها.در برخي موارد يكي از كلمات مترادف تركي و ديگري عربي يا
فارسي است كه با هم بكار رفته اند مانند:آغير و عزيز،يازي و يابان،اوچماق و
بهشت،اياق و صراحي ،ساواش و جنگ ،تانري و الله، و نظاير اينها.
اين قبيل كلمات نشان ميدهد كه اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبيله اغوز
نيست بلكه اميخته اي از زبانهاي قبايل اغوز و قبچاق و تركان شرقي است،يعني
زبان تركي آذري در مرحله تشكيل است و بكار بردن كلمات عربي و فارسي با
كلمات مترادف تركي نشانگر آن است كه در اين دوره كلمات عربي و فارسي تازه
وارد زبان مردم شده و هنوز براي همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با كلمات
هم معناي تركي بكار رفته است.اين قبيل كلمات كه بيشتر از راه نفوذ دولتي و
مذهبي و عرفان و ادبيات وارد تركي شده بعد از مدتها جاي كلمات تركي را
گرفته و در دوره هاي بعدي مستقلا بكار رفته است.
از :دكتر جواد هيئت،سيري در تاريخ زبان و لهجه هاي تركي،نشر پيكان
گؤنده ر
بؤلوم :
